Talu mai Fepuari o le tausaga nei, na taʻua ai e le Faʻatonu Sili o WHO Tedros Adhanom Ghebreyesus ma le Faʻatonu o le National Bureau of China's National Bureau for Disease Control and Prevention Wang Hesheng e faʻapea o le "Faʻamaʻi X" e mafua mai i se siama e le iloa e faigata ona aloese, ma e tatau ona tatou sauniuni ma tali atu i le faʻamaʻi na mafua ai.
Muamua, o faiga fa'apa'aga i le va o tagata lautele, vaega tumaoti ma le leai o ni tupe mama o se elemene tutotonu o se tali lelei faʻamaʻi. A'o le'i amataina lena galuega, e ui i lea, e tatau ona tatou faia ni taumafaiga moni ina ia mautinoa le taimi talafeagai ma le tutusa avanoa i le lalolagi atoa i tekinolosi, metotia ma oloa. Lona lua, o le tele o tekonolosi fou o tui, e pei o le mRNA, DNA plasmids, viral vectors ma nanoparticles, ua faʻaalia e saogalemu ma aoga. O nei tekonolosi sa i lalo o suʻesuʻega mo le 30 tausaga, ae leʻi laiseneina mo le faʻaogaina e tagata seʻia oʻo i le Covid-19. E le gata i lea, o le saoasaoa o loʻo faʻaogaina ai nei tekinolosi e faʻaalia ai e mafai ona fausia se faʻavae tui puipuia vave ma e mafai ona tali atu i le suiga fou o le SARS-CoV-2 i se taimi talafeagai. O le maua o lenei ituaiga o tekinolosi tui puipui e maua ai foi se faavae lelei e maua ai sui tauva a'o lei oʻo i le isi faʻamaʻi. E tatau ona tatou fa'agasolo i le atina'eina o tui puipui mo fa'ama'i uma o lo'o iai fa'ama'i.
Lona tolu, o la matou paipa o togafitiga antiviral ua saunia lelei e tali atu i le taufaʻamataʻu viral. I le taimi o le faʻamaʻi o le Covid-19, na fausia ai togafitiga faʻamaʻi lelei ma vailaʻau sili ona aoga. Ina ia faʻaitiitia le faʻaumatia o le ola i se faʻamaʻi i le lumanaʻi, e tatau foʻi ona tatou faia ni vailaʻau faʻamaʻi lautele lautele e tetee atu ai i faʻamaʻi faʻamaʻi. O le mea e sili ona lelei, o nei togafitiga e tatau ona i ai i foliga o fualaau e faʻaleleia ai le tufatufaina atu o le gafatia i le maualuga o manaʻoga, maualalo-punaoa Seti. O nei togafitiga e tatau foi ona faigofie ona maua, e le taofiofia e le vaega tumaoti poo le geopolitical forces.
Lona fa, o le i ai o tui i totonu o faleteuoloa e le tutusa ma le fa'aavanoaina lautele. E manaʻomia le faʻaleleia atili o le faʻaogaina o tui, e aofia ai le gaosiga ma le avanoa. Ole Alliance for Innovative Pandemic Preparedness (CEPI) ose faigapa'aga fa'avaomalo ua fa'alauiloa e puipuia ai fa'ama'i i le lumana'i, ae mana'omia le tele o taumafaiga ma fesoasoani fa'ava-o-malo e fa'ateleina lona a'afiaga. A'o sauniuni mo nei tekinolosi, e tatau fo'i ona su'esu'eina le amio a le tagata ina ia fa'alaua'itele ai le usita'ia ma fa'atupu ni ta'iala e tetee atu ai i fa'amatalaga sese.
Ma le mea mulimuli, e manaʻomia nisi suʻesuʻega faʻaoga ma faʻavae. Faatasi ai ma le tulaʻi mai o se suiga fou o le SARS-CoV-2 e matua ese lava i le antigen, o le faʻatinoina o tui eseese ma vailaʻau faʻafomaʻi na atiaʻe muamua ua afaina foi. O metotia eseese e eseese tulaga o le manuia, ae e faigata ona iloa pe o le a aafia le isi faʻamaʻi virus i nei auala, pe o le isi faʻamaʻi e mafua mai i se siama. A aunoa ma le mafai ona vaʻai i le lumanaʻi, e manaʻomia le faʻatupeina o suʻesuʻega faʻaoga i tekinolosi fou e faafaigofie ai le mauaina ma le atinaʻeina o vailaʻau fou ma tui. E tatau fo'i ona tatou fa'aputu fa'aputuga tele ma tele i su'esu'ega fa'avae e uiga i fa'ama'i e ono tutupu mai ai ni meaola ninii, fa'atupu fa'ama'i ma le fa'a'ese'ese fa'aantigenic, le pathophysiology o fa'ama'i pipisi, fa'ama'i fa'ama'i o tagata, ma a latou so'otaga. O tau o nei fuafuaga e tetele, ae laʻititi pe a faʻatusatusa i le aʻafiaga o Covid-19 i le soifua maloloina o tagata (faʻaletino ma le mafaufau) ma le tamaoaiga o le lalolagi, faʻatatau i le sili atu i le $ 2 miliona i le 2020 naʻo.
O le tele o le soifua maloloina ma agafesootai-tamaoaiga aʻafiaga o le Covid-19 faʻafitauli o loʻo faʻaalia malosi ai le manaʻomia tele mo se fesoʻotaʻiga tuuto faʻapitoa mo le puipuia o faʻamaʻi. O le a mafai e le fesoʻotaʻiga ona iloa siama e sosolo mai manu feʻai i lafumanu ma tagata aʻo leʻi tupu aʻe i faʻamaʻi faʻapitonuʻu, mo se faʻataʻitaʻiga, e puipuia ai faʻamaʻi ma faʻamaʻi ma faʻalavelave matuia. E ui e le'i fa'atuina sea feso'ota'iga aloa'ia, ae e le'o se galuega fou atoa. Ae, o le a fa'avae i luga o fa'agaioiga mata'ituina a vaega tele o lo'o iai, fa'atatau i faiga ma agava'a ua uma ona fa'agaoioia. Fa'atasiga e ala i le fa'aaogaina o faiga fa'ata'atia ma fa'asoa fa'amaumauga e tu'uina atu ai fa'amatalaga mo fa'amaumauga a le lalolagi.
O le fesoʻotaʻiga e taulaʻi i faʻataʻitaʻiga faʻataʻitaʻiga o meaola, tagata ma lafumanu i nofoaga na muaʻi iloa, faʻaumatia le manaʻoga mo le mataʻituina o siama i le lalolagi atoa. I le fa'ata'ita'iga, e mana'omia faiga fa'ata'ita'i fou e su'esu'e ai fa'ama'i vave sasaa i le taimi tonu, fa'apea fo'i ma le iloa o le tele o aiga fa'ama'i fa'ama'i autu i fa'ata'ita'iga, fa'apea ma isi virusi fou e afua mai i meaola. I le taimi lava e tasi, e manaʻomia se faʻasalalauga faʻavaomalo ma mea faigaluega lagolago e faʻamautinoa ai e aveese faʻamaʻi fou mai tagata ma manu faʻamaʻi i le taimi lava e maua ai. Fa'atekinisi, o lenei faiga e mafai ona fai ona o le televave o le atina'eina o le tele o metotia fa'ata'ita'iga ma le taugofie o le fa'asologa o le DNA sequencing tekinolosi e mafai ai ona vave fa'ailoaina fa'ama'i e aunoa ma le iloa muamua o le fa'ama'i fa'amoemoe ma maua ai fa'ai'uga fa'apitoa/fa'asa'o.
A'o teuina fa'amaumauga fa'akomepiuta fou ma metadata feso'ota'i i fa'ama'i zoonotic i meaola, e saunia e poloketi su'esu'e virus e pei o le Global Virome Project, o lo'o teuina i totonu o fa'amaumauga a le lalolagi, o le a sili atu le aoga o feso'ota'iga mata'ituina o siama i le lalolagi i le vave fa'asalalauina o siama i tagata. O fa'amaumauga o le a fesoasoani fo'i i le fa'aleleia atili o su'esu'ega fa'ama'i ma lo latou fa'aogaina e ala i mea fou, e sili atu ona maua lautele, taugofie le su'esu'eina o pathogen ma meafaigaluega fa'asologa. O nei au'ili'ili metotia, tu'ufa'atasia ma bioinformatics meafaigaluega, atamai fa'apitoa (AI), ma fa'amaumauga tetele, o le a fesoasoani i le fa'aleleia atili o fa'ata'ita'iga fa'amalosi ma valo'aga o fa'ama'i ma fa'asalalauina e ala i le fa'asolosolo fa'amalosiina o le malosi o faiga mata'ituina o le lalolagi e puipuia ai fa'ama'i.
O le fa'atuina o sea feso'ota'iga mata'ituina umi e feagai ma lu'itau tetele. O lo'o iai ni lu'itau fa'atekinisi ma fa'atonuga i le fa'atulagaina o se fa'ata'ita'iga auivi mo le mata'ituina o siama, fa'atuina o se faiga mo le fa'asoaina atu o fa'amatalaga e uiga i mea e le masani ai, a'oa'oina tagata faigaluega fa'apitoa, ma fa'amautinoaina o lo'o tu'uina atu e vaega o le soifua maloloina lautele ma manu le fesoasoani mo le aoina mai o fa'ata'ita'iga, felauaiga, ma su'esu'ega su'esu'e. O loʻo i ai le manaʻoga mo tulafono faʻatonutonu ma tulafono faʻavae e faʻafeiloaʻi ai luʻitau o le faʻagaioiina, faʻavasegaina, auʻiliʻili, ma fefaʻasoaaʻi le tele o faʻamatalaga multidimensional.
E mana'omia fo'i ona iai a latou lava faiga fa'atonutonu ma sui o fa'alapotopotoga lautele ma fa'alapotopotoga tuma'oti, e tutusa ma le Global Alliance for Vaccines and Immunisation. E tatau foi ona ogatasi atoatoa ma lala sooupu a le UN o iai e pei o le World Food and Agriculture Organization/World Organization for Animal Health/wHO. Ina ia faʻamautinoa le faʻaauauina o le fesoʻotaʻiga mo se taimi umi, e manaʻomia ni taʻiala fou faʻatupeina, e pei o le tuʻufaʻatasia o foaʻi, foaʻi ma sao mai faʻalapotopotoga faʻatupeina, sui o le malo ma le vaega tumaoti. O nei tupe teufaafaigaluega e tatau foi ona fesoʻotaʻi atu i faʻamalosi, aemaise lava mo le lalolagi i Saute, e aofia ai le faʻaliliuina o tekinolosi, atinaʻe gafatia, ma fefaʻasoaaʻi tutusa o faʻamatalaga i luga o siama fou na maua e ala i polokalame mataʻituina o le lalolagi.
E ui ina taua tele faiga mata'itu tu'ufa'atasia, e mana'omia tele le fa'aogaina o auala e puipuia ai le sosolo o fa'ama'i zoonotic. O taumafaiga e tatau ona taulaʻi i le faʻatalanoaina o mafuaʻaga o faʻasalalauga, faʻaitiitia o faiga mataʻutia, faʻaleleia faiga faʻaleleia lafumanu ma faʻaleleia le biosecurity i le filifili meaʻai manu. I le taimi lava e tasi, o le atinaʻeina o suʻesuʻega fou, tui ma togafitiga e tatau ona faʻaauau.
Muamua, e taua tele le puipuia o a'afiaga sasa'a e ala i le fa'aaogaina o se ta'iala "One Health" e feso'ota'i ai le soifua maloloina o manu, tagata ma le si'osi'omaga. E fa'atatau e tusa ma le 60% o fa'ama'i fa'ama'i e le'i va'aia muamua i tagata e mafua mai i fa'ama'i fa'alenatura o le zoonotic. E ala i le fa'atonutonuina atili o maketi tau fefa'ataua'iga ma le fa'amalosia o tulafono fa'asaga i fefa'ataua'iga o meaola, e mafai ona fa'amavae lelei le faitau aofa'i o tagata ma manu. O taumafaiga tau pulega o eleele e pei o le taofia o le faaleagaina o le vaomatua e le gata ina manuia ai le siosiomaga, ae faapea foi ona fausia ai ni sone puipui i le va o meaola ma tagata. O le fa'aaogaina lautele o faiga fa'ato'aga gafataulimaina ma fa'aletagata o le a fa'aitiitia ai le fa'aoga tele i manu fa'atama'i ma fa'aitiitia ai le fa'aogaina o vaila'au fa'ama'i fa'ama'i, e o'o atu ai i fa'amanuiaga fa'aopoopo i le puipuia o le fa'ama'i fa'ama'i.
Lona lua, e tatau ona faʻamalosia le saogalemu o fale suʻesuʻe e faʻaitiitia ai le lamatiaga o le tuʻuina atu ma le le mafaufauina o faʻamaʻi mataʻutia. O mana'oga fa'atulafonoina e tatau ona aofia ai su'esu'ega fa'apitoa i luga ole laiga ma galuega fa'apitoa e fa'ailoa ma fa'aitiitia ai a'afiaga; Fa'atonuga autu mo le puipuia ma le puleaina o fa'ama'i; Ma a'oa'oga i le fa'aoga tatau ma le fa'atauina o mea e puipui ai le tagata lava ia. O tulaga fa'ava-o-malo o lo'o i ai mo le puleaina o lamatiaga o meaola e tatau ona talia lautele.
Tolu, o su'esu'ega a le GOF-of-function (GOF) e fa'atatau i le fa'amalamalamaina o uiga fe'avea'i po'o fa'ama'i fa'ama'i e tatau ona va'ava'ai lelei ina ia fa'aitiitia le lamatiaga, a'o fa'amautinoa o lo'o fa'aauau pea su'esu'ega taua ma le atina'eina o tui. O ia su'esu'ega a le GOF e ono maua mai ai ni meaola ninii e sili atu le fa'ama'i pipisi, lea e ono fa'amatu'u fa'afuase'i pe fa'amatu'u. Peita'i, e le'i ioe le atunu'u fa'ava-o-malo po'o fea galuega su'esu'e o lo'o fa'afitauli pe fa'afefea fo'i ona fa'aitiitia ai a'afiaga. Talu ai o suʻesuʻega a le GOF o loʻo faʻatautaia i fale suʻesuʻe i le lalolagi atoa, o loʻo i ai se manaʻoga faʻanatinati e atiaʻe se taʻiala faʻavaomalo.
Taimi meli: Mati-23-2024




